حرم رضوی هم از دو جهت میزبان چنین صحنه‌هایی است؛ نخست به واسطه کاشی‌های رنگارنگی که نقش طبیعت بر خود دارند و طراوت بهار طبیعت را به ودیعه گرفته‌اند و چهارفصل را در یک فصل خلاصه کرده‌اند و دوم، گل‌ها و درختانی که در اماکن متبرکه چشم زائران را به جمال خودشان روشن می‌کنند و برای هر عاشقی که از راه‌های دور یا نزدیک برای زیارت مضجع شریف حضرت ثامن‌الحجج(ع) خود را به مشهد می‌رساند، متبرک هستند و صاحب احترام. امروز در نخستین روز از انتشار رواق در سال ۱۴۰۰ خورشیدی، می‌خواهیم با هم تاریخ این سبزینه‌های پرطراوت و متبرک را مرور کنیم و ببینیم سابقه جشنواره گل و درخت در مقدس‌ترین زمین ایران بزرگ به کجا می‌رسد و چه سرگذشتی دارد؟

پرونده‌ای با قدمت هزار و۲۰۰ سال

حتماً می‌دانید مرقد مطهر امام هشتم(ع) در مرکز باغ حکومتی حُمَید بن قَحطبه، والی حکومت عباسی در خراسان قرار داشت؛ مأمون پس از جنایت دهشتناک خود، دستور داد تا پیکر مطهر ثامن‌الحجج(ع) را در این مکان به خاک بسپارند که حتماً درباره چگونگی وقوع آن اتفاق و شام غریبان حضرت، مطالب زیادی شنیده‌اید. بنابراین محل دفن امام رضا(ع) از همان آغاز کار، با درختان انبوه و فضای سبز مربوط به یک باغ ایرانی زینت شده ‌بود.

به گواهی تاریخ و شهادت جهانگردان مسلمانی که از اقصی نقاط عالم گذرشان به مشهدالرضا(ع) می‌افتاد، به غیر از بازار بزرگ مشهد که از حاشیه غربی حرم مطهر عبور می‌کرد، بقیه قسمت‌های داخلی و خارجی اماکن متبرکه با درختان سر به فلک کشیده تزئین شده بود و حتی در محل قرار گرفتن فعلی صحن نو(آزادی)، باغی بسیار بزرگ و مصفا قرار داشت که به آن باغ آستان می‌گفتند و احتمالاً تفرجگاه زائرانی بود که برای زیارت از راه‌های دور و نزدیک خود را به مشهد رسانده و دمی نیازمند استراحت در مکان آرامی بودند. در مرکز این باغ بزرگ به فرمان شاه‌عباس یکم صفوی، کبوترخانه‌ای بزرگ ساختند که سال گذشته در همین صفحه، تاریخ آن را با هم مرور کردیم. افزون بر این، شهر مشهد که میراثدار باغ‌های قدیم منطقه بود، در محلات مختلف خود، به ویژه در سراب و بالاخیابان، باغ‌های بسیار بزرگ و باصفایی مانند «هشت‌آباد» و «باغ عنبر» داشت که در تلطیف هوا و ایجاد فضای نشاط در حرم رضوی، بی‌تأثیر نبودند و برخی از آن‌ها مانند «چهارباغ» یادگار تاریخی دوره تیموری و عهد حکومت شاهرخ محسوب می‌شدند. ردپایی از این مکان‌های بهشتی را امروزه می‌توان در محلاتی مانند «نکاح» یافت. 

تغییر و توسعه

اوایل دوره قاجار و زمانی که به فرمان فتحعلی‌شاه، سنگ بنای صحن نو را گذاشتند، باغ مصفای آستان را که احتمالاً نزدیک‌ترین فضای سبز بزرگ به حرم رضوی بود، برچیدند و تنها چند درخت را در چهارگوشه صحن باقی گذاشتند. محدود کردن درختان به دو دلیل بود؛ اول، ایجاد فضای بهتر و بیشتر و دوم، ممانعت از حوادث احتمالی که می‌توانست با سقوط درختان کهنسال به وجود آید.

در این دوره، هنوز استفاده از گل‌وگیاه با شیوه‌ای که امروزه مرسوم است، رایج نبود و کمتر پیش می‌آمد از گیاهان برای تزئین حرم رضوی استفاده کنند؛ آنچه بعدها به عنوان رسم استفاده از گل برای تزئین بالای ضریح مطهر امام هشتم(ع) به وجود آمد، مربوط به دوران متأخر و زمانی بود که کشت و پرورش گل در باغ‌های آستان‌قدس رایج شد و مکانی مشخص و معین برای تأمین گل مورد نیاز حرم مطهر، ایجاد شد. تا پیش از آن، معمولاً سعی می‌کردند با استفاده از نقوش زیبای بهارانه و نیز طرح و رنگ‌های موجود در کاشی‌ها که با عطر روح‌بخش گلاب در هم می‌آمیخت، فضایی مناسب را برای زیارت زائران و بهره بردن آن‌ها از لطافت‌های بهاری فراهم کنند. به احتمال زیاد ایجاد فضای سبز مدرن در حرم رضوی از اواخر قرن گذشته خورشیدی و زمانی آغاز شد که کلنل محمدتقی‌خان پسیان برای دوره کوتاهی حکومت خراسان و اداره آستان‌قدس رضوی را برعهده گرفت (به طور دقیق از فروردین تا مهر سال ۱۳۰۰). در آن زمان، تعداد کمی درخت هم در اماکن متبرکه وجود داشت و به دلایلی که برشمردیم، ناگزیر از برچیدن آن شدند. اما از آنجا که روح هنرمند ایرانی همواره در پی بهره بردن از صفای بهارانه گل‌وگیاه است، مسئله ایجاد باغچه در اماکن متبرکه به صورت جدی از دهه ۱۳۰۰ خورشیدی در دستور کار قرار گرفت؛ ابتدا در امتداد بست‌های بالاخیابان و پایین‌خیابان، باغچه‌هایی زیبا و مزین به گل‌های معروف ایرانی، مانند گل محمدی ایجاد شد سپس با توسعه اماکن متبرکه، استفاده از این فضا رونق بیشتری پیدا کرد.

بنابراین به وجود آمدن باغچه‌های پرگل در حرم مطهر سابقه زیادی ندارد. بعدها و ضمن توسعه حریم حرم و برای کمتر از یک دهه، میدانی بزرگ در اطراف حرم مطهر ایجاد کردند که به دلیل دارا بودن تزئینات گل‌وگیاه، شهرتی داشت؛ اما نیاز به افزایش فضای اماکن متبرکه و ضرورت رفع نیاز زائران، موجب شد در دهه‌های بعد، بخش مهمی از میدان گل‌کاری شده اطراف حرم، وارد فضای اماکن متبرکه شود و البته بخشی از آن در قالب باغ رضوان و بعدها صحن رضوان، باقی بماند. امروزه موضوع تزئین حرم رضوی با استفاده از گل‌وگیاه یکی از مواردی است که به صورت جدی و مداوم مورد اهتمام و توجه مسئولان آستان‌قدس رضوی است و برای توسعه آن، گام‌های مؤثری برداشته شده است.